blog

خوزه گراتسیانو داسیلوا دبیرکل فائو گفته با محصولات تراریخته مخالفتی ندارد، اما با انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت مخالف است و همچنین به “اقدامات مناسب” برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست هم اشاره می‌کند و می‌گوید برای رفع گرسنگی در دنیا این راه، نباید الویت داشته باشد.

مرجع رسمی آمار در زمینه میزان کاشت و تولید این محصولات در دنیا، سازمان ملل یا سازمان بهداشت جهانی یا بانک جهانی نیستند، بلکه نهادی است غیر انتفاعی به نام “خدمات بین‌المللی برای استفاده از کاربرد‌های بیوتکنولوژی کشاورزی” (ISAAA) که مقر آن در آمریکا است و حامیان آن شرکت‌های تولید کننده این محصولات و چند نهاد دانشگاهی و تحقیقاتی در آمریکا، آسیا و آفریقا هستند.

حال تکلیف ما چیست؟ تراریخته خوب است یا بد؟ بخوریم یا نخوریم؟ بکاریم یا نکاریم؟ پاسخ قطعی برای این سوال فعلا وجود ندارد، هر شهروند آگاه خود باید تصمیم بگیرد.

سعی می‌کنیم به این سوالات دشوار تا حد ممکن پاسخ دهیم. از این رو استدلال‌های مخالفان و موافقان را مقایسه می‌کنیم.

ابتدا تعریف، سازمان بهداشت جهانی، تراریخته به “گیاهان، جانوران یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیکی آن‌ها (DNA) به طریقی تغییر یافته که در طبیعت از راه جفتگیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد. ”

آیا محصولات تراریخته به سم کشاورزی بی‌نیازند؟

بر خلاف تصور جواب منفی است، محصول تراریخته به یک یا چند نوع آفت مقاوم است، اما به آفات دیگر نه. علاوه بر این مقاومت به محصول تراریخته هم دیده شده که در این موارد باید از سم استفاده کرد. در برخی موارد محصولات تراریخته باعث کاهش نیاز به سم شده‌اند، اما در کل دنیا مصرف سموم کشاورزی رو به افزایش است که برای فعالان محیط زیست دغدغه بزرگی است. در فهمیدن موضوع تراریخته، همیشه باید در کنار بذر سموم کشاورزی را هم مد نظر داشته باشیم.

دکتر مازیار اشرفیان بناب، متخصص ژنتیک پزشکی در دانشگاه لستر

با توجه به افزایش جمعیت بشر به حدود هشت میلیارد نفر و در نظر گرفتن این حقیقت که نزدیک به نهصد ملیون نفراز مردمان جهان، بویژه در کشور‌های در حال توسعه دچار محرومیت و فقرغذایی هستند، استفاده از فناوری‌های جدید برای بهبود کیفیت و افزایش تولید مواد غذایی اجتناب ناپذیر است.

دستکاری ژنتیکی مواد غذایی مانند غلات، ذرت، سویا و … نه تنها به کشاورزان کمک خواهد کرد که با هزینه، نیروی کار، آب و سموم کمتر، مقادیر بیشتری مواد غذایی تولید کنند و به این ترتیب نیاز مردمان بسیاری را در جهان سوم رفع خواهند کرد. سهولت تولید، نیاز کشاورزان را به استفاده از سوخت‌های فسیلی کاهش داده و نقش مثبت و مهمی در کاهش گرم شدن آب و هوای زمین خواهد داشت.

فواید استفاده از مواد غذایی تراریخته بسیارند از جمله:

کاشت گیاهانی که به بیماری‌ها و آفات و حشرات مقاوم هستند تولید را در واحد سطح افزایش داده و بخشی مهمی از کمبود جهانی به مواد غذایی را رفع خواهد کرد.
با استفاده از این تکنولوژی می‌توان گیاهان خوراکی را به سمومی که بر علیه گیاهان هرز استفاده می‌شوند مقاوم کرد، هزینه‌های تولید را کاهش داد و تولید مواد غذایی را افزایش.
دستکاری ژنتیکی گیاهان این امکان را فراهم می‌کند که آن‌ها را در شرایط نامساعد محیطی (خشکسالی، سرما و سیل) و همچنین زمین‌هایی که چندان برای کشاورزی مناسب نیستند (شوره زارها) پرورش داد.
با دستکاری ژنتیکی می‌توان مواد غذایی را بشکلی تولید کرد که حاوی مواد مغذی مناسب و لازم باشند (انواع اسید آمینه و پروتئین و ویتامین‌های ضروری. این علاوه بر رفع کمبود مواد غذایی، به بهبود سلامت نیز کمک کنند.
دستکاری ژنتیکی این امکان را فراهم می‌کند که مواد آلرژی زا را در مواد غذایی گیاهی و یا حیوانی کاهش داد.
دستکاری ژنتیکی با افزایش زمان بهره‌وری و تازه ماندن مواد غذایی، طعم و کیفیت را بهتر می‌کند.
دستکاری ژنتیکی گیاهان حتی می‌تواند در تولید واکسن بیماری‌ها (مانند وبا و حتی ایدز) مفید و سودمند باشد.
آیا خوردن محصولات تراریخته برای انسان ضرر دارد؟

شواهدی در دست نیست که خوردن این محصولات به سلامت انسان لطمه می‌زند. این بزرگترین استدلال موافقان است. مخالفان، اما این استدلال را کافی نمی‌دانند. آن‌ها می‌گویند با توجه به اینکه تقریبا حدود بیست سال است این محصولات در سطح تجاری کاشته شده‌اند، تحقیقات آنقدر طولانی نبوده که از سلامت و تاثیر این محصولات در دراز مدت بر سلامت انسان روشن نیست، آن‌ها ددت و پی‌سی‌بی و تالیدومید. برخی متخصصان این نگرانی را مطرح کرده‌اند که این محصولات ممکن است آلرژی و بیماری‌های سیستم ایمنی ایجاد کند.

آیا مصرف سموم کشاورزی با استفاده از محصولات تراریخته کم شده و محصول زیاد می‌شود؟

این دومین استدلال بزرگ موافقان است. آن‌ها می‌گویند محصولات تراریخته با تغییر ژنتیکی در مقابل آفات مقاوم شده اند بنابراین هم نیاز به سم کمتر می‌شود هم محصول بیشتر می‌شود، چون آفت آن را از بین نمی‌برد. مخالفان، اما این استدلال را قبول ندارند. آن‌ها می‌گویند برای محصولات تراریخته از سم استفاده می‌شود، مثل پرفروشترین سم دنیا -راندآپ یا گلای‌فوسیت- که بر بذر تراریخته شرکت مونسنتو بی اثر است، اما دیگر آفات و علف‌های هرز را از بین می‌برد.

بین مخالفان و موافقان بر اثر اینکه گلای‌فوسیت سرطان زا یا مضر برای انسان است اختلاف نظر هست و تحقیقاتی وجود دارد که هر دو سوی قضیه را تایید می‌کند. سازمان بهداشت جهانی البته آن را “احتمالا سرطان زا” می‌داند هر چند که اخیرا این رای آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان به چالش کشیده شده است. شکایتی هم در دادگاه‌های آمریکا مطرح است، از طرف کشاورزانی که می‌گویند به دلیل استفاده از گلایفوسیت مبتلا به سرطان لنفاوی غیرهوجکینی شده‌اند.

دکتر امین مقدم، متخصص ایمنی‌شناسی در دانشگاه آکسفورد

بسیاری از دستکاری‌های ژنتیکی به تغییراتِ غیر قابل انتظار منجر خواهند شد که دلایل آن از نظر مولکولی بخوبی شناخته شده‌اند، از جمله به دلیل تاثیر متقابل ژنِ جدید و ژن‌های میزبان. سخت‌ترین و بسیاری از اوقات ناممکن‌ترین نوع تحقیق زمانی است که به دنبالِ تغییری هستیم که نمی‌دانیم کجا بروز خواهد کرد. بنابرین بسیاری از تحقیقاتی که روی سلول‌ها یا حیواناتِ آزمایشگاهی انجام می‌گیرند، کور هستند و صرفا به دنبال تاثیراتِ بسیار مضرِهستند. به همین قیاس تحقیقات آلرژی زایی بسیار محدود و ساده‌اند.
بسیاری از تغییرات ژنتیکی می‌تواند باعثِ تغییراتِ نا‌محسوس شوند که در طولانی مدت بسیار محسوس شوند. بررسی این تغییرات از لحاظ علمی و در کوتاه مدت تقریبا ناممکن است. به همین دلیل است که مطالعه آزمایشی در باره بسیاری از بیماری‌های متابولیک، سرطانی و ایمنی که به تغییراتِ محیطی نسبت داده می‌شوند، بسیار سخت است.
ژن‌های تغییر یافته از طرق گوناگون قابلِیت آمیختگی با ژن‌های گیاهان، میکروب‌ها و جانورانِ دیگر را دارند، اما پیش‌بینی یا تحقیق درباره آن‌ها دشوار یا غیر ممکن است.
اغلب تحقیقات درباره محصولاتِ تراریخته روی سلول یا حیوانِ آزمایشگاهی انجام می‌گیرد و بررسی عوارض مصرف در انسان بسیار محدود یا مشکل است. در اغلب این مطالعات نمی‌توان مطمئن بود که باید به دنبالِ چه عوارضی گشت. اگر این عوارض فقط پس از سال‌ها بروز کنند، امکانِ چنین مطالعاتی امروز ممکن نیست.
سرمایه گذاری در چنین تحقیقاتی براحتی می‌تواند جهت دار باشد یا نتایج زیرِ فشار‌های غیر علمی بازبینی شوند. به دلیل پتانسیلِ سیاسی چنین تحقیقاتی پژوهشگران نهاد‌های پیشرو و معتبر که کمتر نیاز به کمکِ مالی منابع صنعتی دارند علاقه‌ای به فعالیت در این زمینه نشان نمی‌دهند.
این موارد خلاصه‌ای بود از دلایلی که باعث می‌شوند تا پاسخِ علمی نهایی به این موضوع بغرنج شود. در عین حال دعوا‌های اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی این قضیه را نمی‌توان کم بها دانست.

در حالی که گروهی از دانشمندانِ درباره شواهد علمی گرم شدن اب و هوای کره زمین به دلایل فعالیت‌های بشر و استفاده از سوخت‌های فسیلی حرف می‌زنند، اردوی سیاسی-‌اقتصادی‌ای که خود را پرچمدار علم در زمینهٔ محصولاتِ تراریخته معرفی می‌کند، به انکارِ شواهد علمی مشغول است و به بررسی نارسایی آن علاقهٔ بسیار دارد. شواهد علمی یک حوزه پولساز است (محصولات تراریخته) و شواهد علمی حوزه دیگر (گرم شدن اب و هوای کره زمین) برای صاحبانِ سرمایه نامطلوب.

آیا برای حل مشکل گرسنگی در دنیا به محصولات تراریخته نیاز هست؟

تا سال ۲۰۵۰ که جمعیت دنیا به بیش از نه میلیارد نفر می‌رسد باید تولید محصولات کشاورزی شصت درصد افزایش پیدا کند. این جمعیت به غذا نیاز دارد. اینجا هم اختلاف نظر بسیار است. برخی کارشناسان می‌گویند این موضوع را باید بر حسب شرایط هر کشور در نظر گرفت و مثلا کشور‌های جنوب صحرای آفریقا را نباید با مثلا ایران یا آلمان مقایسه کرد و برای همه یک دستورالعمل صادر کرد. وقتی با فناوری روز تولید محصول زیاد می‌شود و منابع خاک برای تولید محصول کمتر فرسوده شده و همچنین آب کمتری مصرف می‌شود.

آن‌ها همچنین مخالفان را به ضدیت با پیشرفت علم و تکنولوژی متهم می‌کنند. مخالفان شواهدی را مطرح می‌کنند که مصرف سم پس از دوره‌ای کوتاه بیشتر شده، مسئله آب و منابع آب و گرم شدن آب و هوای زمین را در میزان محصول دخیل می‌دانند. آن‌ها همچنین می‌گویند مخالفتی با پیشرفت علم و تکنولوژی ندارند، اما تاریخ نشان داده اگر احتیاط لازم در بکاری تکنولوژی نشود می‌تواند عوارض وخیمی داشته باشد.

آیا محصولات تراریخته ضرری برای محیط زیست دارد؟

موافقان محصولات تراریخته می‌گویند سمومی که برای محصولات تراریخته استفاده می‌شود بتدریج در خاک تجزیه شده و به موادی مثل دی اکسید کربن و فسفر تبدیل می‌شود. مخالفان می‌گویند این سموم باعث آلودگی خاک و آب شده و برخلاف آنچه گفته شده تجزیه نمی‌شود. موافقان می‌گویند انتقال ژن از یک موجود به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آن‌ها شده است. مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادل ظریف طبیعت انجام داده را نمی‌توان با آنچه چند شرکت عظیم در ابعادی بسیار بزرگ برای سود انجام می‌دهند مقایسه کرد.

آیا تولید و عرضه محصولات تراریخته در انحصار شرکت‌های خاصی است؟

بزرگترین شرکت‌های بیوتکنولوژی کشاورزی دنیا که به “پنج غول” شهرت دارند عبارتند از: مونسانتو (آمریکا)، سینجنتا (سوییس)، بایر (آلمان)، باسف (آلمان)، دو دوپونت (آمریکا). یکی از انتقاد‌های مخالفان مونوپولی و انحصار این محصولات است که به محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولید کننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند.

حق مالکیت معنوی و علمی چیست؟

محصولات تراریخته شامل قانون مالکیت معنوی و علمی می‌شود و خریدار -چه کشاورز چه دولت‌ها- باید مجوز استفاده یا کاشت آن را از شرکت سازنده بگیرند. در مورد محصولات تراریخته‌ای که ایران می‌گوید خود تولید کرده این شبهه وجود دارد که ایران خود ژن مورد نظر را تولید نکرده بلکه از شرکت‌های تولید کننده حق استفاده از آن را تحصیل کرده است.

برای مثال برخی می‌گویند که ژنی که وارد برنج طارم مولایی شد ساخت شرکت سیبا-گایگی است که اکنون به شرکت سینجنتا تبدیل شده است. سینجنتا به بی‌بی‌سی فارسی در این باره گفت: “سینجتا اطلاعات دقیق و منافعی درباره برنامه برنج تراریخته که در ایران انجام شده ندارد. از آنجا که اطلاعات دقیق درباره فناوری بکار رفته در این برنامه نامعلوم است، ما هیچ راهی نداریم که ارزیابی کنیم آیا حقوق مالکیت معنوی سینجنتا نقض شده است یا نه. با این حال سینجنتا آماده است تا بیوتکنولوژی خود برای نوآوری، با مجوز در اختیار طرف سوم قرار دهد. ”

ارگانیک و بومی؟

موافقان می‌گویند شواهدی از اینکه ژنی که با دستکاری وارد گیاه شده بتدریج با باد و حشرات و راه‌های دیگر پراکنده شده (در گیاهانی که خودگشن نیستند) و کشت غیر تراریخته، بومی و ارگانیک را به تدریج آلوده کرده وجود ندارند. مخالفان نظر عکس دارند و معتقدند شواهد کافی و محکم برای این موضوع پیدا نشده است. صرف نظر از اینکه کدام طرف درست می‌گوید، این موضوع از نظر تئوری کاملا امکان پذیر است.

آیا این ژن‌های دستکاری شده ممکن است وارد ژن‌های خود ما شود؟

شواهد اینکه پس از جذب از روده این ژن‌ها ممکن است به نحوی وارد فرمول ژنتیکی ما شود وجود ندارد، اما در تئوری نمی‌توان چنین احتمالی را کاملا مردود دانست.

طارم مولایی تراریخته چیست؟

در سال ۲۰۰۴ ایران اعلام کرد که برنج طارم مولایی، برنج تراریخته‌ای که به دو کرم ساقه خوار مقاوم است را در سطح تجاری خواهد کاشت. خبری که انعکاس وسیعی داشت؛ حتی کشور‌هایی مثل هند و چین – از بزرگترین تولیدکنندگان تراریخته که برنج جزء غذا‌های اصلی مردمشان است- چنین نکرده بودند. گفته شده که پنجاه تا صد هزار هکتار، زیر کشت برنج تراریخته رفت. محصول آماده ورود به بازار بود که دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی به پایان رسید و محمود احمدی نژاد جای او گرفت و اجازه نداد این محصول از انبار‌ها خارج شود چرا که قوانینی در زمینه ایمنی و سلامت این محصولات وجود نداشت. در دوره اول حسن روحانی علیرغم تمایل دولت، سازمان محیط زیست با این محصولات مخالف بود. در دوره دوم با آمدن عیسی کلانتری بجای معصومه ابتکار، این مانع بر طرف شد.

آیا در ایران تراریخته هست؟

در ایران مشخص نیست محصولات تراریخته از کجا، به چه مقدار، چه نوع محصولاتی وارد شده و صرف چه مواد غذایی می‌شود. برچسب برای روشن شدن اینکه در محصولی تراریخته‌ها وجود دارند یا نه الزامی نیست و مصرف‌کنندگان از آن مطلع نمی‌شوند. در دو تحقیق که در مورد خوردنی‌های فرآوری شده ذرت، مثل پاپ کورن و امثال آن، ذرت تراریخته در حدود یک چهارم این محصولات پیدا شد. برخی از مقامات حتی گفته‌اند تقریبا تمام روغن مصرفی در ایران تراریخته است. در ده سال اخیر حداقل سالی پنج میلیارد دلار محصول تراریخته وارد ایران شده است.